ضرورت حسابداری توسعه پایدار و محاسبه سرمایه‌های اجتماعی
ضرورت حسابداری توسعه پایدار و محاسبه سرمایه‌های اجتماعی/فقط سودآوری کافی نیست/
۴۵میلیارد دلار زیان سالانه بابت مهاجرت دانشگاهی از کشور حسابداری مسئولیت‌های اجتماعی روشی که هر چیزی را اندازه‌گیری می‌کند.
با گسترش صنعت و تولید که زیر سایه توسعه فناوری سرعت زیادی به خود گرفته، ارزش دارایی‌های جهان نیز به میزان بالایی افزایش‌یافته و آن‌طور که آمار رسمی نشان می‌دهد در سال٢٠١٣ به ٩٠٠هزارمیلیارد دلار رسیده است. این درحالی است که تولید ناخالص جهان از ١٩۶٠ تا ٢٠١٣ رقمی بالغ‌بر ١,٢٠۵ تریلیون دلار بوده است. وقتی پای چنین رقم بزرگی از دارایی‌ها به میان می‌آید، نحوه ساماندهی و رسیدگی به آن هم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌شود، علمی که با عنوان حسابداری و حسابرسی شناخته می‌شود. آمار و ارقام می‌گوید؛ از ۶.۴٠٠میلیارد دلاری که دربازار خدمات حرفه‌ای ارزش دارد، سهم بازار خدمات حسابداری بالغ‌بر ۴٣۵میلیارد دلار است و شمار حرفه‌ای‌های این بازار هم به ۵میلیون و ۶٠٠هزار نفر می‌رسد. این بدان معناست که کسب دارایی و درآمد بیشتر به تدریج از اهمیت بیشتری برخوردار شده اما با افزایش این اهمیت پرسشی که بیشتر خودنمایی می‌کند این است که آیا سودآوری به هر قیمتی باید به‌دست آید؟ پاسخ به این پرسش با توجه به منابع تجدیدناپذیر زمین البته منفی است. برای حل این تناقض هم جهان به سوی اجرای توسعه پایدار حرکت می‌کند.
توسعه پایدار چیست؟
براساس تعریف‌های ارایه شده توسعه پایدار فرآیندی است برای به‌دست آوردن پایداری در هر فعالیتی که نیاز به منابع و جایگزینی سریع و یکپارچه آن وجود دارد. به عبارت دیگر توسعه پایدار عنصر سازمان‌دهنده‌ای است که موجب پایداری منابع تجدیدناپذیر می‌شود، منابع محدودی که برای زندگی نسل آینده روی کره‌زمین ضروری است. از سوی دیگر توسعه پایدار راه‌حل‌هایی را برای الگوهای فانی ساختاری، اجتماعی و اقتصادی توسعه ارایه می‌دهد تا بتواند از بروز مسائلی همچون نابودی منابع طبیعی، تخریب سامانه‌های زیستی، آلودگی، تغییرات آب‌وهوایی، افزایش بی‌رویه جمعیت، بی‌عدالتی و پایین‌آمدن کیفیت زندگی انسان‌های حال و آینده جلوگیری کند. با توجه به این اهمیت از دهه ١٩٩٠ مبحث حکمرانی خوب (Good Governance)، به‌عنوان پیش‌نیاز دولت رفاه و دولت سالم مطرح شد به‌طوری که پیامد آن در اجرای سلامت اقتصادی بازار‌ها موثر بوده است. درحال حاضر شرکت‌ها در جهان سرمایه‌داری با الزامات تازهای برای پاسخگویی و حسابدهی روبهرو شدهاند و مدت‌هاست مقررات حاکمیت شرکتی به‌عنوان وسیلهای برای تعیین مسئولیت پاسخگویی و فرآیندی برای سنجش وظیفه حسابدهی، نقشی جدی ایفا می‌کند.
همه‌چیز سود نیست
در همین رابطه مدت‌هاست که روشی به نام «حسابداری مسئولیت‌های اجتماعی» به‌عنوان ابزار اندازه‌گیری مولفه‌های توسعه پایدار در کشورهای پیشرفته جهان به کار گرفته می‌شود. هدف این نوع حسابداری که بخشی از دانش حسابداری محسوب می‌شود، اندازه‌گیری گزارشگری شهرت اجتماعی (هزینه-منفعت اجتماعی) ناشی از فعالیت‌های تجاری بنگاه‌های اقتصادی است. یعنی واحد تجاری هم به مثابه آحاد شهروندان مکلف به رعایت بسیاری مقررات اجتماعی نظیر رعایت حقوق بشر، عدم بکارگیری کودکان در اشتغال کارخانجات، رعایت مساوی حقوق زن و مرد در پرداخت مزد، رعایت مقررات گلخانه‌ای و زیست‌محیطی و کنترل آلودگی محیط‌زیست است، بنابراین حسابداری مسئولیت‌های اجتماعی در رعایت حقوق ذینفعان درصدد آن است که با ارایه گزارشگری خاص اندازه هر یک از اثرات اجتماعی موارد را به استفاده‌کنندگان از گزارشات مالی نشان دهد.
در ایران حفاظت محیط‌زیست که نسل امروز و نسل‌های بعدی باید در آن حیات اجتماعی رو به رشد داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می‌شود و از این رو فعالیت‌های اقتصادی و غیر آن‌که با آلودگی محیط‌زیست یا تخریب غیرقابل جبران همراه باشد، ممنوع است. این اصل همسویی کامل با جامع‌ترین تعریف توسعه پایدار را که رفع نیازهای حال حاضر بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آینده برای رفع نیازهای موجود است، دارد و اگرچه مصداق واقعی این موضوع مدت‌هاست در جهان به‌عنوان پدیده تداوم زیست انسان‌ها مطرح است، رسما در ایران به فراموشی سپرده شده و فقط آن هنگام که ضریب آلودگی هوا در پایتخت بیداد می‌کند، مدارس را تعطیل یا طرح ممنوعیت خودرو از در خانه را اجرا می‌کنیم، اما از عدم رعایت آن در هیچ گزارش خاصی خبری نیست!
با توجه به همین تعاریف در حسابداری توسعه پایدار (حسابداری اجتماعی)، حسابداری مسئولیت اجتماعی و زیست‌محیطی یعنی فرآیند جمع‌آوری اطلاعات، طبقه‌بندی، ثبت و تجزیه و تحلیل و تهیه شاخص‌های کلیدی بنیادین توسعه پایدار شامل شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی مدنظرقرار دارد.
در حسابداری توسعه پایدار چون آشنایی و تسلط با مولفه‌های غیرمالی ضروری است، بنابراین حسابداران باید دانش خود را از طریق همکاری و گفت‌وگوی مشترک با متخصصان سایر رشته‌های علوم‌اجتماعی و زیست‌محیطی تعمیق بخشند. این درحالی است که در همه بنگاه‌های بزرگ جهان تشکیل کمیته‌ای به نام «کمیته پایداری مستقل» بستر و مناسبات لازم را برای آماده‌سازی و حسابرسی حساب‌های پایداری (عوامل غیرمالی) به منظور اعتباربخشی فرآیندها، به‌وجود آورده است.
اندازه‌گیری تمام مولفه‌های توسعه پایدار
اما چرا حسابداری توسعه پایدار الزامی شد؟ واقعیت این است که انتشار گازهای گلخانه‌ای و تخریب منابع زیرزمینی آب و خاک قابل اندازه‌گیری است حتی می‌توان توسعه را که مقوله‌ای کیفی است اندازه‌گیری کرد. یعنی چون مفهوم توسعه با رشد همراه شده و کمی می‌شود می‌توان آثار آن را قابل اندازه کرد. مهم‌تر از همه این‌که سرمایه‌های انسانی هم در جهان کنونی قابل اندازه‌گیری است کما این‌که ارزش مالی ثروت انسانی آن در ایران با خروج سالانه ١۵٠هزار فارغ‌التحصیل دانشگاهی از کشور حداقل رقمی معادل ۴۵میلیارد دلار در سال یا ١٣۵هزارمیلیارد تومان است. بنابراین می‌توان تمام مولفه‌های توسعه پایدار را از طریق علم حسابداری مورد بررسی، اندازه‌گیری و تحلیل قرار داد. با این تفاسیر اساسی در جهان کنونی پرسش آن است که وظیفه حسابرسی توسعه پایدار، حسابرسی حاکمیت شرکتی، حسابرسی زیست‌محیطی، برعهده چه اشخاصی قرار دارد؟ چه کسانی مسئولیت اطمینان‌بخشی و اعتباربخشی در این زمینه‌ها را برعهده دارند؟ کدام‌یک از حسابرسان مستقل، حسابرسان داخلی یا موسسات بازرسی مستقل از شرکت‌ها می‌توانند این مسئولیت را به نحو مناسب‌تری انجام دهند؟
در بسیاری کشورها موسسات خاص و مستقلی پیرامون بررسی حاکمیت شرکتی، حسابرسی مسئولیت‌های اجتماعی، حسابرسی توسعه پایدار و نظایر آن متشکل از تیم‌های مرکب از حسابرسان خبره، کارشناسان فنی سایر رشته‌ها و مدیران ارشد رشته‌های اجرایی به وجود آمده که عهده‌دار اطمینان‌بخشی گزارش‌های توسعه پایدار و مسئولیت‌های اجتماعی است. اما فقدان وحدت رویه و نبود یک استاندارد فراگیر مورد عمل همه موسسات، موضوع را به یک چالش عمده تبدیل کرده است.
نکته دیگر این‌که حسابداری توسعه پایدار چون به استراتژی شرکت متصل است، اگرچه از حسابداری مالی شروع می‌شود ولی بدان ختم نمی‌شود، بلکه با عبور از شاخص‌های ملی به شاخص‌های غیرمالی و متوازن‌کردن شاخص‌های مالی و غیرمالی به یک ابزار جدید بررسی عملکرد دولت‌ها، بنگاه‌ها و نهادهای اجرایی تبدیل می‌شود که نتیجه آن حفظ سلامت شهروندان و حفاظت محیط‌زیست است.
در واقع ما به چیزی بیش از سود نیاز داریم تا تعهدات شرکت را نسبت به جامعه بسنجیم. برخی معتقدند که در بازارهای آزاد کاملا رقابتی، سودجویی به خودی خود تضمین می‌کند که اعضای جامعه به بهترین شکل از خدمات اجتماعی بهره خواهند برد. برای سودبخش بودن، هر شرکت باید تنها آنچه را جامعه میخواهد تولید کند و باید این امر را با بهرهگیری از موثرترین ابزار موجود انجام دهد. اگر مدیران جامعه ارزشهای خود را به یک شرکت تجاری تحمیل نکنند و به کسب سود بپردازند و خود را به تولید موثر آنچه جامعه ارزش مینهد، مشغول کنند، اعضای جامعه بیشترین بهره را خواهند برد.
واحد تجاری هم به مثابه آحاد شهروندان مکلف به رعایت بسیاری مقررات اجتماعی نظیر رعایت حقوق بشر، عدم بکارگیری کودکان در اشتغال کارخانجات، رعایت مساوی حقوق زن و مرد در پرداخت مزد، رعایت مقررات گلخانه‌ای و زیست‌محیطی و کنترل آلودگی محیط‌زیست است. بنابراین حسابداری مسئولیت‌های اجتماعی در رعایت حقوق ذینفعان درصدد آن است که با ارایه گزارشگری خاص اندازه هر یک از اثرات اجتماعی موارد را به استفاده‌کنندگان از گزارشات مالی نشان دهد.
در نهایت این‌که وظیفه حسابرسان توسعه پایدار اطمینان‌بخشی به استفاده‌کنندگان از اطلاعات حسابداری توسعه پایدار است. فرآیند حسابرسی توسعه پایدار بررسی اطلاعات مالی و غیرمالی، مصاحبه با مدیران و دسترسی به سایر شاخص‌های کلیدی توسعه است.
